Open leermaterialen – Hergebruiken

Kost het je meer tijd om bruikbare leermaterialen te zoeken dan om zelf iets te maken? Leveren je zoektermen in Google niks op? Wel wat gevonden, maar nu?

Hergebruiken betekent dat je bestaande digitale (open) leermaterialen inzet in je eigen onderwijs. Denk aan video’s, tekstboeken, handleidingen of complete lessen die vrij beschikbaar zijn onder een open licentie (zoals Creative Commons).

Naast het veelgehoorde motief dat het de maatschappelijke rol is van publiek gefinancierde onderwijsinstellingen om kennis te delen en naar buiten te brengen, is open onderwijs voor docenten en studenten om meerdere redenen interessant.

Voor docenten kunnen open leermaterialen een efficiënte manier zijn om onderwijs te (her)ontwikkelen. Aangezien open leermaterialen vrij beschikbaar en te gebruiken zijn, kan materiaal van anderen gebruikt worden in het eigen onderwijs en hoef je niet zelf nieuw materiaal te ontwikkelen. Daarnaast bieden open leermaterialen ook didactische voordelen. Aangezien open leermaterialen bewerkt en gemixt mogen worden, kun je de materialen aanpassen aan de lokale context, actuele casussen toevoegen, of er bijvoorbeeld voor kiezen om alleen een enkel hoofdstuk op te nemen in het bestaande onderwijs.

Voor studenten kunnen open leermaterialen bijdragen aan het studierendement doordat het de mogelijkheid biedt om deficiënties weg te werken of om extra verdieping te vinden. Ook kan open onderwijs leiden tot kostenbesparing voor de student. Waar nu nog voor veel basisvakken commerciële boeken worden gebruikt, is het interessant om de mogelijkheden van open textbooks te onderzoeken.

Hergebruiken – veelgestelde vragen

Open leermaterialen zijn expliciet vrijgegeven met een open licentie (bv. onder een Creative Commons-licentie): dat betekent dat je ze mag gebruiken, bewerken en delen binnen de licentievoorwaarden. Gratis beschikbare materialen op internet zijn niet per definitie open: als er geen licentie is aangegeven, dan is het alleen voor persoonlijk gebruik. Dat betekent dat je het niet mag delen met anderen.

Een open licentie (meestal een variant van Creative Commons, zoals CC-BY of CC-BY-SA) moet expliciet vermeld zijn. Als er geen licentie of rechteninformatie staat, dan is hergebruik of bewerking slechts toegestaan met toestemming van de maker.

Hergebruik van open leermaterialen biedt meerdere voordelen. Voor docenten betekent het dat je tijd bespaart doordat je niet alles zelf hoeft te ontwikkelen en dat je inspiratie opdoet door bestaande materialen te bekijken en eventueel aan te passen aan je eigen onderwijscontext. Ook kun je materialen combineren of remixen, zodat ze beter aansluiten bij de leerdoelen en het niveau van jouw studenten.

Voor studenten zorgt het gebruik van open leermaterialen voor actuele, toegankelijke en vaak interactieve bronnen, waardoor ze zelfstandig kunnen oefenen, verdiepen en hun kennis toepassen. Door deze diversiteit en flexibiliteit stimuleer je bovendien actief en zelfgestuurd leren, waardoor studenten meer betrokken raken bij het leerproces en de leerdoelen effectiever kunnen behalen.

In drie stappen leggen we uit hoe je open leermaterialen zoekt en vindt, beoordeelt en hergebruikt.

  • Zoeken & vinden – Gebruik de catalogus van Saxion Bibliotheek, betrouwbare zoekmachines en repositories (bijv. edusources, OER Commons of OASIS), of raadpleeg de collecties van Saxion.
  • Beoordelen – Check of het materiaal inhoudelijk en didactisch past bij je leerdoelen en doelgroep, en controleer de licentie om zeker te weten wat je met het leermateriaal mag doen.
  • Hergebruiken – Als je het gebruikt of aanpast, zorg dat je altijd een correcte bronvermelding toevoegt (auteur, titel, datum, link) en houd rekening met licentievoorwaarden, zeker als je materiaal uit meerdere bronnen combineert.

Je kunt open leermaterialen vinden via platforms en zoekmachines. Voor Nederland zijn de belangrijkste:

  • Edusources — nationaal platform voor (semi-)open digitale leermaterialen, waarop onderwijsinstellingen hun materiaal kunnen delen en koppelen.
  • Wikiwijs — ook veel gebruikt in het voortgezet onderwijs.
  • Buiten Nederland kun je internationale repositories gebruiken, zoals OER Commons of OASIS.
  • Saxion Bibliotheek — Saxion heeft eigen verzamelingen en lijsten per discipline (bijv. economie, communicatie). Deze kunnen als inspiratie gebruikt worden.
  • Media platform Saxion – Saxion heeft een eigen platform waarop video’s en podcasts worden gepubliceerd. Deze zijn gemaakt door docenten maar ook door het Media Xpert Centre.

De zoekmachines bieden opties voor filters en het zoeken op steekwoorden. Beoordeel zelf het materiaal op bruikbaarheid door bijvoorbeeld te kijken naar vorm, doelen, structuur, brongebruik, licentie, etc.

Controleer altijd de bijbehorende licentie. Als het materiaal onder een open licentie valt (zoals een Creative Commons-licentie), dan staat aangegeven wat je ermee mag doen (gebruiken, bewerken, delen). Is er geen licentie vermeld, dan mag je het niet zonder toestemming gebruiken. Let ook op of het materiaal semi-open is (alleen binnen een instelling beschikbaar) of volledig open voor extern gebruik.

Lees meer op de pagina Auteursrechten.

Creative Commons (CC) kent zes hoofdvarianten plus de Public Domain Mark. De varianten combineren deze voorwaarden:

  • BY (Attribuut) – je moet de maker vermelden
  • NC (Non-Commercial) – enkel voor niet-commercieel gebruik
  • ND (No Derivatives) – je mag het materiaal niet bewerken
  • SA (Share Alike) – afgeleide werken moeten onder dezelfde licentie gedeeld worden

Bijvoorbeeld: CC BY is zeer vrij; CC BY-NC-SA betekent dat je mag bewerken, maar niet commercieel gebruiken, en de bewerkte versie moet weer onder dezelfde licentie vrijgegeven worden.

De Public Domain Mark (PD) betekent dat het werk in het publieke domein is en vrij van auteursrechten is. Voor een overzicht kun je terecht bij bijvoorbeeld Creative Commons Nederland.

Als er geen licentie genoemd wordt op de website betekent dit automatisch All rights reserved en moet je dus eerst toestemming vragen aan de auteur.

Als de licentie het toelaat (zie vraag: Hoe weet ik of ik leermateriaal mag gebruiken binnen mijn eigen onderwijs?), dan kan je aanpassingen maken zodat het materiaal geschikt wordt voor jouw onderwijs. Het aangepaste leermateriaal kan je eventueel ook weer publiceren (afhankelijk van de licentie).

Bij hergebruik moet je minimaal de volgende gegevens opnemen: auteur, titel, publicatiejaar (of datum van toegang), licentie en hyperlink naar het origineel.

Bijvoorbeeld: “Auteur, Titel, Jaar, CC BY 4.0, beschikbaar via [link]”

Als je materiaal bewerkt hebt, kun je noemen “bewerkt naar aanleiding van …” of “bewerkt door …” en welke wijzigingen je hebt gemaakt.

Bijvoorbeeld:
Deze tekst is een afgeleide van Stappenplan Zelf leermateriaal ontwikkelen en open delen door SURF aangeboden met een CC BY 4.0 licentie.

Ja, dat kan, mits je aan de voorwaarden van de open licenties voldoet. Enkele aandachtspunten:

  • Je mag het open materiaal alleen integreren onder de voorwaarden van de licentie (bijv. bewerken, delen).
  • Let op dat je geen inbreuk maakt op licenties. Bijvoorbeeld: je kunt geen commercieel gebruik toestaan als een bron CC BY-NC (NC=Non Commercial) is.
  • Je eigen materiaal blijft onder jouw auteursrecht, ook als je het publiceert met een open licentie. Gebruikers hoeven dan alleen geen toestemming te vragen om het te mogen hergebruiken.
  • Als je een samengestelde publicatie maakt (met materiaal uit meerdere bronnen), moet je kijken of er conflicterende licenties zijn. Je kunt per onderdeel de licentie van de bron overnemen en dus ook per onderdeel voorzien van een licentie.
    Wil je 1 licentie toepassen op jouw samengestelde werk, dan moet je alle licenties naast elkaar leggen en onderzoeken wat er mogelijk is. Als er bijvoorbeeld 1 bron voorschrijft dat het materiaal niet commercieel gebruikt mag worden dan mag jouw samengestelde product ook niet commercieel gebruikt worden.
    Overleg met de auteursrechtenspecialist van Saxion Bibliotheek om te bepalen welke licentie jouw werk moet krijgen.

Bij mediabestanden gelden specifieke aandachtspunten:

  • Controleer de licentie van de afbeelding/of video afzonderlijk – een open leermateriaal kan mediabestanden die niet verder open gedeeld mogen worden.
  • Kijk of een mediabestand onder een CC-licentie valt die bewerking toestaat.
  • Als er geen licentie is, moet je toestemming vragen of gebruik maken van beelden uit vrije bronnen (bijvoorbeeld Wikimedia Commons, Unsplash of Pixabay).
  • Voeg een correcte bronvermelding (maker, licentie, link) toe aan de afbeelding of video.

Kijk verder op de pagina Auteursrechten van Saxion Bibliotheek over wat wel en niet is toegestaan.
De werkgroep Bibliotheken en Open & Online onderwijs van de SHB heeft checklists voor gebruik van video, tekst en afbeeldingen.

Je kunt materialen beoordelen op diverse criteria, bijvoorbeeld:

  • Inhoud: controleer of de informatie feitelijk correct, actueel en relevant is.
  • Didactische bruikbaarheid: sluit het aan bij jouw leerdoelen? Bevat het instructies, uitleg of verwerkingsopdrachten die aansluiten op jouw onderwijs?
  • Technische kwaliteit & toegankelijkheid: werkt alles goed (tekst, afbeeldingen, video’s, links)? Is de opmaak helder en is het materiaal bruikbaar voor alle studenten?
  • Licentie en rechten: Staat de licentie expliciet vermeld en maakt die duidelijk wat je mag doen (hergebruiken, bewerken, delen)?
  • Bruikbaarheid: hoe gemakkelijk is het materiaal te integreren in je onderwijscontext?

Daarnaast kan je, op basis van jouw ervaring, inschatten of het materiaal passend voelt voor jouw studenten en onderwijsstijl: is het begrijpelijk, relevant en werkbaar binnen jouw cursuscontext.

Je kunt digitale leermaterialen op verschillende manieren in je onderwijs inzetten, afhankelijk van wat je wilt bereiken:

  • Voor de les: laat studenten materiaal vooraf bestuderen (zoals een video of artikel), zodat je in de contacttijd kunt verdiepen, toepassen of discussiëren. Dit sluit aan bij een blended aanpak.
  • Tijdens of na de les: gebruik digitale bronnen als aanvulling, verdieping of herhaling. Studenten kunnen zelfstandig verder oefenen, extra uitleg bekijken of materialen inzetten voor opdrachten.
  • Als onderdeel van actieve leeractiviteiten: laat studenten iets dóen met het materiaal: een casus analyseren, een opdracht uitvoeren, samen oplossingen ontwerpen of reflecteren op concepten. Zo vergroot je betrokkenheid en stimuleer je diepgaand leren.
  • Gebruik open leermaterialen ter verkenning of differentiatie: je kunt modules of onderdelen kiezen die passen bij verschillende niveaus van studenten of variërende leerdoelen: remixen, aanpassen of combineren is toegestaan bij open licenties.

Door deze aanpak geef je studenten flexibiliteit, stimuleer je actief en zelfstandig leren, en benut je de kracht van digitale en open bronnen in je onderwijs.

Er zijn een aantal praktische tips voor als je open leermaterialen wilt delen in de Brightspace omgeving:

  • Waar mogelijk: importeer of embed materialen (bijv. pdf, video, extern module) via links of embedcode, zodat je geen duplicaten maakt.
  • Voeg de werkvorm, instructie en context toe zodat studenten weten hoe ze met het materiaal moeten werken. Begeleid studenten bij het gebruik. Zorg dat het altijd duidelijk is waarom ze bepaald materiaal moeten bekijken/lezen/luisteren.
  • Zorg dat licentie, bronvermelding en gebruiksinstructies zichtbaar zijn.
  • Test of alle links/embedded content werken binnen Brightspace, ook op mobiele apparaten.

Ja, mits de licentie bewerking en vertaling toestaat (bijv. CC BY, CC BY-SA):

  • Controleer of de oorspronkelijke maker toestemming geeft voor bewerking of vertaling.
  • Bij vertaling moet je aangeven dat je hebt vertaald (bronvermelding).
  • Respecteer licentievoorwaarden zoals Share Alike (SA). Je moet jouw vertaling delen onder een dezelfde licentie.

Als de licentie ND (No Derivatives) bevat, mag je geen vertaling maken.

  • Vragen over auteursrechten en licenties kan je stellen bij het Auteursrecht Informatie Punt: aip.sb@saxion.nl
  • Vragen over het ontwikkelen van media, kan je stellen bij het Media Xpert Centre: media@saxion.nl